با آگاهی از رشد و تکامل طبیعی کودک می توان انحرافات آشکار از الگوهای طبیعی را بازشناخت و از این راه به وجود اختلال در کودک پی برد و از آن پیشگیری کرده یا آنرا درمان نمود. هر چند فرآیند رشد و تکامل را نمی توان به طور کامل و جداگانه تعریف کرد اما عموماً رشد به تمامی تغییر و تحولاتی که از بدو تشکیل سلول تخم تا لحظه مرگ در آدمی رخ می دهد، اطلاق می گردد. در این فرایند تغییرات کمی ( تغییر در اندازه و ظاهر بدن ) را نمو ( Growth ) و تغییرات کیفی را تکامل ( Development ) می گویند ( گاهی در برخی از متون نیز به جای واژه ی تکامل از تحول استفاده شده است ). در اینجا باید به این مورد نیز اشاره کرد که دو کلمه رشد و پرورش که ممکن است با هم یا به جای همدیگر استفاده شوند با وجود اینکه کاملاً با یکدیگر مرتبطند، معانی و کاربردهای متفاوتی دارند و نباید این دو را با هم اشتباه گرفت. واژه ی پرورش بیان تغییراتی است که بر اثر آموزش و تأثیرات محیطی در انسان ایجاد می شود. به عبارت دیگر پرورش تغییر در جنبه های روانی و رفتاری فرد است. روشن است که انسان باید از رشد طبیعی لازم برخوردار باشد تا آموزش و پرورش در جهت دگرگون کردن و تکامل وی مؤثر باشد. تعریف رشد جسمی : بزرگتر شدن جثه و اندازه های بدن را رشد می گویند . میزان رشد و افزایش وزن بدن نشان دهنده نحوه تغذیه کودک است . تعریف تکامل : افزایش توانایی و کسب مهارت های لازم مانند گردن گرفتن ، نشستن ، راه رفتن و صحبت کردن و ... را تکامل گویند . فرایندهای اصلی رشد با توجه به تعاریف و توضیحات ذکر شده می توان سه فرایند اصلی برای رشد درنظر گرفت که شامل: ۱- بزرگ شدن ( رشد جسمی ) : که معادل نمو می باشد. ۲- پختگی ( رسش ) : که معادل تکامل می باشد. ۳- سازگاری ( یادگیری ) : که معادل آموزش و پرورش می باشد. اهداف مطالعات رشدی ۱- شناخت فرایند طبیعی رشد انسان؛ ۲- شناخت مراحل و جنبه های گوناگون رشد؛ ۳- کشف مقیاس های مناسب برای هریک از مراحل رشد؛ ۴- کشف مقیاس های مناسب برای هر سن؛ ۵- شناسایی کودکان عادی و دارای تأخیر با اختلال در فرایند رشد و تکامل؛ ۶- کمک به مربی و درمانگر در امر آموزش و درمان. ماهیت و اصول رشد و تکامل از زمانی که نطفه ی انسان منعقد می شود تا هنگام مرگ، فرد پیوسته در حال تغییر است و این جریان تکامل ( تحول ) هیچگاه متوقف نمی شود. انسان همیشه متوجه این تغییرات نیست؛ البته با وجود این پیوستگی سرعت این تغییرات در فرد متفاوت است. در نخستین سالهای زندگی که این تغییرات سریع رخ می دهند، اغلب توجه افراد به این تغییرات جلب شده و ناگزیر هستند که با آن سازگار گردند ( البته ممکن است آنرا با آغوش باز بپذیرد زیرا این تغییرات نوید بلوغ و تکامل را می دهند ). این نکته را باید در نظر گرفت که منظور از رشد تنها بزرگ شدن نیست زیرا در دوره ی سالمندی تغییرات بدنی و روانی نشانه ای از سیر فرد به سوی پیری و تحلیل تعدادی از دستگاه ها می باشد که بر خلاف دوران کودکی است، اما با توجه به تعریف رشد چون شامل تغییر و تحولات در طی زندگی فرد می گردد، باز هم بخشی از فرایند رشد را دربر میگیرد. به عبارت دیگر این تغییرات می تواند به سه صورت پیشرونده، پسرونده و دوباره سازماندهی دیده شود. ماهیت و ویژگی های رشد انسان رشد و تکامل انسان دارای ویژگی هایی است که در چگونگی روند رشد بسیار مؤثر هستند. این ویژگی ها عبارتند از: ۱- رشد و تکامل مستلزم تغییر است : همانگونه که از تعریف رشد برمی آید رشد فقط به معنی بزرگ شدن نیست بلکه دربرگیرنده ی تمام تغییرات در طول عمر فرد، از ابتدای لقاح تا مرگ، است. بنابراین مهمترین ویژگی رشد بروز تغییر است که در این فرآیند رخ می دهد. ۲- رشد از الگوی معینی پیروی کرده و قابل پیشبینی است : رشد جانداران اعم از انسان و حیوان در قالبی حاصل می شود که مختص به آن گونه است و میزان تکامل افراد آن نوع به یکدیگر شبیه است. در مورد انسان باید گفت که تکامل به صورت اتفاقی و غیرمنظم انجام نمی گیرد بلکه به شکلی مرتب و مستمر حاصل می گردد. هر مرحله ای از تکامل نتیجه و محصول مرحله ی قبلی و شرط ضروری مرحله ی بعدی است. مثلاً کودک ابتدا چهاردست و پا راه رفته، سپس ایستاده و به مرور قدم برمی دارد. حال با توجه به پیروی رشد از الگوهای معین و درنظر گرفتن این نکته که میزان تکامل هر فرد در طول عمر تقریباً ثابت است می توان حدود تقریبی تکامل وی را در اوایل عمر و هنگام بلوغ پیشبینی کرد. چنانچه با آموزش تکامل در کودکان اشعه ایکس استخوان های مچ دست کودک را مورد بررسی قرار دهیم معلوم می شود قد نهایی فرد حدودا چقدر آموزش تکامل در کودکان بود. یا از طرق مختلف میزان بهره ی هوشی فرد را محاسبه می کنند تا به صورت تقریبی بتوان آینده آموزش تکامل در کودکان ، اجتماعی و ... کودک را پیشبینی کرد. ۳- رشد جریانی مداوم و پیوسته دارد : چنانچه ما یکی از جنبه آموزش تکامل در کودکان رشد، مثلاً افزایش وزن را به طور سطحی مورد آموزش تکامل در کودکان قرار دهیم، ممکن است اینطور به نظر برسد که رشد فرد گاهی متوقف شده و سپس دوباره آغاز می شود، ولی این موضوع به هیچ وجه صحیح نیست. رشد از هنگام انعقاد نطفه تا وصول بلوغ و کمال، پیوسته ادامه داشته که گاهی سرعت مراحل مختلف آن کم یا زیاد می شود.آموزش تکامل در کودکان ۴- تفاوت های فردی در فرآیند رشد نقش داشته و کمابیش ثابت می مانند : معمولاً تصور می شود کودکی که رشدش به حد موردنظر نرسیده است، پس از چندی جبران نقص گذشته را خواهد کرد. این آموزش تکامل در کودکان از نظر علمی صحیح نیست بلکه برعکس دلایل متعددی وجود دارد که میزان رشد تقریباً ثابت می ماند. نوزادانی که در ابتدا به سرعت رشد کرده اند در مراحل بعدی نیز، اگر شرایط مهیا باشد، از سرعت رشد خوبی برخوردار خواهند بود و نوزادانی که از رشد کندی برخوردار بوده اند، بعداً نیز به کندی رشد می کنند. بنابراین می توان اینگونه اظهار نظر کرد که با وجود اینکه الگوی رشد معین و قابل پیشبینی است اما این الگو در هر شخص منحصر به فرد بوده و تفاوتهای فردی نیز مستقیماً بر آن تأثیر می گذارد. ۵- رشد و تکامل قسمتهای مختلف بدن به میزان متفاوتی رخ می دهد: تمام قسمتهای بدن به یک مقدار رشد نمی کنند و به همین صورت کلیه جنبه های روانی و ذهنی نیز به یک اندازه تحقق نمی یابند. جنبه های مختلف جسمانی و روانی، هر یک به مقدار مخصوص به خود رشد کرده و در زمان های مختلف به مرحله ی کمال می رسند. ۶- رشد و تکامل دارای مراحلی است که هر مرحله دارای مشخصات مربوط به خود است : تقسیم بندی های مختلفی برای مراحل رشد در نظر گرفته شده است، اما عموماً رشد به سه مرحله اصلی : رشد کودک، رشد نوجوانی و رشد بزرگسالی تقسیم می شود، که البته آموزش تکامل در کودکان اول و سوم خود به دوره های کوتاه تری به این شرح تقسیم می شوند: